Dünyada ve ülkemizde imalat sanayileri arasında en büyüklerinden biri olan değerli maden ve mücevherat sektörü, çok sayıda kişiye istihdam olanağı sağlamaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde çalışma koşulları standartların altından olduğundan çeşitli meslek hastalıkları yaygınlaşmaktadır. Kullanılan ekipmanların sebep olduğu titreşim, aydınlatma yetersizliği, yetersiz havalandırılmış çalışma ortamları, çok uzun fakat dinlenme molaları kısa, dikkat eksikliğine ve uykusuzluğa yol açan uzun çalışma saatleri, kullanılan kimyasallar, gerektiğinde kişisel koruyucu donanım kullanılmaması, mesleki riskler konusunda çalışanların yetersiz bilgilendirilmesi, iş sağlığı ve güvenliği eğitimi eksiği gibi pek çok neden kuyumculuk sektörüne çeşitli hastalıkların ve iş kazalarının oluşmasına sebebiyet vermektedir.
Akciğer , iskelet kas sistemi, göz hastalıkları, dermatit ve yanık gibi ciddi deri rahatsızlıkları başta olmak üzere çeşitli kanser türleri de sektör çalışanlarını tehdit etmektedir.
Ülkemizde kuyumculuk sektörü hızla gelişmekte fakat bunun karşılığında sektörle ilgili İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırmaları oldukça yetersiz kalmaktadır.
Dünyada, özellikle gelişmekte olan ülkelerde kayıt dışı olarak ve denetimlerin yetersiz kaldığı, hatta yapılmadığı merdiven altı işletmelerde çalıştırılan, güvenlik ve sağlık önlemlerinin alınmadığı çalışanların hastalıklarına dair çeşitli çalışmalar yapılmışken, ülkemizde literatüre geçmiş çok az çalışmanın bulunması kuyumculuk sektörünün iş sağlığı ve güvenliği açısından incelenmesi gerektiğine dikkat çekmektedir. Özellikle sektöre ara eleman yetiştirmekten sorumlu olan meslek liselerinde, çıraklık merkezlerinde iş sağlığı ve güvenliği eğitimi verilirken, sektöre atılmadan mesleki riskler konusunda çalışanlar bilgilendirilmeli, hem kişisel düzeyde kendi sağlıklarını korumalarını hedeflemeli hem de sektörün gelişmesine ve ülke refahına katkıda bulunulmalıdır.
KUYUMCULUK
Altın, gümüş gibi kıymetli madenler ve alaşımların eritilerek dökülmesi, tel veya plaka haline getirilmesi, sonrasında işlenerek kıymetli ziynet eşyası haline dönüştürülmesi işlemlerini kapsayan bir meslek dalıdır.
Kuyumculuk ve mücevherat sektörüne en sahipliği yapan atölyeler ciddi sağlık ve güvenlik risklerini barındırmaktadır. Pense, eğe, çekiç, keski, makas, heştek takımı ve zımbaları, kıl testere, düz ve oluklu demir, malafa, raspa ve çelik kalem, eritme ocakları, vakumlu döküm ocağı, lazer makinesi, zincir makinesi, freze, cila motoru tavlama ve mine fırını, pres gibi ekipmanlar güvenlik önlemleri alınmadığında kazalara sebebiyet verebilmektedir. Hem süs eşyalarının tasarlanması aşamasında, hem de altın , gümüş, platin gibi değerli madenleri eritme , kalıba dökme, delme, dövme, basınç altında tutma, tıraşlama, parlatma, kimyasal boyalarla temizleme işlemleri esnasında çalışanlar sağlıklarını tehdit edebilecek ciddi tehlikelerle karşılaşabilmektedirler.
Mücevherat işçileri çalışma süreleri boyunca arsenik , kadmiyum, krom, nikel , silika , siyanür, paladyum, iridyum, nitrik asit, sülfürikasit vb kimyasal maddelere maruz kalmakta ve astım, bronşit, kanser, çeşitli cilt problemleri, üreme sorunları, idrar yolu problemleri, sıklıkla ortaya çıkmaktadır. Sülfürik asit, çinko, hidroklorik asit, amonyum klorür, vb sıvılarla temas eden çalışanlarda egzama gibi cilt hastalıkları sık görülmektedir. Çalışırken maruz kalınan titreşim, uzun çalışma saatleri, uygun olmayan iş duruş pozisyonları, sırt ağrılarına yol açmaktadır. Maruz kalınan kadmiyum, böbreklerin çalışmasını olumsuz etkilemekte, uzun süreli maruziyette kemik hasarı, kemik demineralizasyonu, böbrek işlev bozukluğu gibi hastalıklara sebep olmaktadır.
Çalışma ortamında kullanılan ekipmanların sebep olduğu titreşim, gürültü, ortam aydınlatmasının yetersizliği, uzun ve molasız çalışma saatleri, aşırı sıcak-soğuk çalışma ortamları, havalandırılmamış ya da yetersiz havalandırılmış iş yerleri, bakımı yapılmamış ekipmanlar, çalışanların kullanılan ekipmanlar hakkında bilgisiz oluşu ve yeterli eğitim düzeyinde olmayışı , kansere sebebiyet veren civa, siyanür kadmiyum , HCl gibi toksik kimyasallara maruziyet vb. sektörde gözlemlenen sorunlardır. Kişisel koruyucu donanım ( gözlük, maske, lastik eldiven, önlük, bot) kullanılmamasına ve atölyelerde yeterli havalandırma sistemlerinin bulunmamasına bağlı olarak, kesme ve parlatma işlemleri esnasında toza maruz kalmak, yetersiz aydınlatma sonucunda göz yorgunluğu, uzun çalışma saatleri sebebiyle motivasyon kaybı yaşanması ve bunun sonucunda iş kazalarında artış , sektörde sıklıkla meydana gelmektedir.
KUYUMCULUK VE MÜCEVHERAT ÇALIŞANLARINDA EN SIK GÖRÜLEN MESLEK HASTALIKLARI İLE İLGİLİ ÖRNEKLER
Akciğer Rahatsızlıkları ;
Hindistan’da 2009 yılının haziran ayından 2012 yılının aralık ayına kadar 11 tanesi farklı meslek grubundan 8 tanesi de mücevher parlatıcısı olarak çalışan 19 hasta incelenmiş, bu hastalardan mücevherat sektöründe çalışan 8 kişiden 6 tanesinin silika tozuna maruziyetten 5 yıl sonra, diğer sektör çalışanı olan 11 işçiden 6’sının 10 yıl sonra silikozis geliştiği tespit edilmiş. Çalışma süresinin sonunda 8 mücevher parlatma işçisinin tümünün, diğer sektörlerde çalışan 11 işçiden de 4’nün öldüğü bildirilmiştir. Kısacası yapılan çalışmada mücevherat sektöründe parlatma işçisi olarak çalışanlarda silikozisin diğer sektörlere göre hastalık seyrinin daha şiddetli ve hızlı olduğu tespit edilmiştir.
Göz Rahatsızlıkları ;
Mücevherat üretimi , oldukça küçük metal taşlarla çalışıldığından ve hassas tasarım gerektirdiğinden hem görsel dikkatin hem de zihinsel konsantrasyonun yüksek olmasını zorunlu kılan bir sektördür. Hindistandaki mücevherat sektörü merkezlerinden biri olan Mumbainin Zaveri Bazaar bölgesinde, en az 1 yıllık iş deneyimi olan 230 ( 100 bilgisayar sektöründe çalışan ) genç erkek işçinin katılımı ile yapılan çalışmada , göz kameraları ile çalışanların göz kırpma süreleri ölçülmüştür. Yakın nesnelere bakarak çalışmak zorunda kalan mücevhererat çalışanlarında oküler kasların yorulmasına bağlı olarak göz yorgunluğu ve göz kuruluğunun daha fazla olduğu görülmüştür. Baş ağrısının görülme sıklığının ise bilgisayar ve kuyumculuk sektörü işçileri arasında önemli ölçüde farklı olmadığı fakat kuyumculuk sektörü çalışanlarında baş ağrısının görülme sebebinin iş yerindeki uygun olmayan çalışma koşulları ve aydınlatma yetersizliği olduğu belirtilmiştir. Çalışma sonucu CSV ( computer vision syndrome) semptomlarının bilgisayar sektöründe çalışan işçilere göre mücevher imalatı işçilerinde daha yaygın olduğu ve çalışanların göz egzersizleri ve göz istirahatı ile göz sağlıklarının daha iyi korunabileceği ortaya çıkmıştır. Subjective visual distrubances ( öznel görsel rahatsızlık ) , yapılan hassas işlere sürekli maruziyette ve yapılan işin gerektirdiği görsel talebin , çalışanın görsel yeteneğini aştığında ortaya çıkabilen bir rahatsızlıktır. Mücevherat sektörü faaliyetlerinde çalışılan metal ve taşlar hassas tasarımlar ve yüksek kalitede görmeyi gerektirdiğinden bu işçilerde öznel görme bozukluklarının görülme sıklığının VDT ( visual display terminals) çalışanlarına göre daha çok olduğu belirlenmiştir.
İskelet ve Kas Sistemi Rahatsızlıkları;
Hindistan’da mücevher üretimi yapan atölyelerde çalışan işçiler arasında vaka kontrol çalışması yapılmıştır. Çalışanlara İskandinav Kas İskelet Sistemi Anketi uygulanmış ve kontrol grubu ile karşılaştırılmıştır. Ayrıca boyun- alt sırt- diz kas gruplarının esnekliği ve mukavemeti fiziki muayene ile değerlendirilmiştir. Yapılan bu çalışmada kuyumculuk sektöründe çalışan işçilerde kas iskelet sistemi bozukluğunun mesleğe özgü olduğu tespit edilmiştir. İş yerinde işe maruziyet süresi ile öznel yorgunluk arasındaki ilişkinin kurulması amacıyla 21 takı imalatı işçisi ve 27 kontrol grubu çalışmaya katılmıştır. Takı üretim süreci bilindiği üzere model yapımı, metal ve taş ayarı, parlatma, döküm, tasarım gibi yüksek konsantrasyon gerektiren süreçleri içermektedir. Özellikle haftada 60 saatten fazla çalışanlarda işe bağlı yorgunluğun etkileri belirgin bir şekilde ortaya çıkmaktadır.
Kurşun ve Kadmiyum Tehlikesi;
Sektörde maruz kalınan inorganik kurşun yorgunluk, kramp, baş dönmesi, beyin hasarı hatta ölüme bile sebebiyet verebilecek tehlikede bir maddedir. Çalışanlarda serum kurşun konsantrasyon seviyesi 0,4-142.65 µg/dL olduğu , bu değerin depresyon, ensefalopati, anormal sperm , anemi, kas yorgunluğu , eklem ağrısı, miyalji, böbrek yetmezliği, kolik gibi rahatsızlıkların ortaya çıkmasına sebep olduğu belirtilmiştir.Ürdünün başkenti Amman’ da mücevherat sektöründe çalışan 50 işçi seçilerek, yaş, cinsiyet, sigara içme alışkanlığı, meslek türü, çalışma yeri, çalışma yılı , maske, eldiven , labaratuar önlüğü vb KKD kullanıp kullanmadıkları , idrar yolu enfeksiyonu olup olmadıkları vb sorular içeren ankete tabi tutulmuş, ayrıca kabul edilen katılımcılardan idrar örnekleri alınmıştır. İdrarda atomik absorbsiyon yöntemi ile Kadmiyum, bakır, nikel ağır metal konstrasyonları analiz edilmiştir. Ortalama yaşları 31.7 olan 47 erkek işçi kontrol grupları ile karşılaştırıldığında özellikle kadmiyum anlamlı derecede yüksek bulunmuştur. ( 12.65 µg/l-1.466 µg/l). Çalışma ortamında solunan havada bulunan kadmiyuma aşırı maruziyet akciğer fonksiyonlarını bozabilmekte ve akciğer kanserine yol açabilmektedir. Mücevherat endüstrisinde gümüş kadmiyumla karıştırılarak kullanılmakta ve bu işlem esnasında açığa çıkan duman çalışanlar için tehlike oluşturmaktadır.